Een Goed Verhaal is fout!

Introductie

Vanuit het perspectief van Social Anticipative Processes is het verschijnsel weak signal ^(Pe) een complexe voorspellingsfout in het brein. Een weak signal^(Pe) is een kleine impactarme verrassing dat wijst op een mogelijk impactvolle gebeurtenis in de (nabije) toekomst. Wij kennen dit als voorgevoel of intuïtie. Het veroorzaakt gevoelens van onzekerheid en vervolgens een sense-of-unease of zelfs een warning state.

Een van de uitdagingen bij het verwerken van weak signals^(Pe) is het besmetten van anderen met die genoemde warning state. Hoe wijs je leidinggevenden op mogelijke gevaren die nog niemand ziet? Immers, de warning state is een sensatie en sensaties zijn niet deelbaar. De “police hunch” (Stubbs & Friston, 2024) is een zo’n voorbeeld van een voorgevoel waarop wel gereageerd moet worden, maar achteraf moeilijk te verantwoorden is. In dit geval liggen weak signals en werkelijke gebeurtenissen dicht bij elkaar.

Bij gevallen met een langere incubatietijd lijkt de ex-ante verantwoording zwaarder te wegen. Waarom zou je tijd investeren in een probleem dat nog niet bestaat, vooral als er geen garantie is dat het probleem zich zal voordoen? Omdat iedereen de wereld op zijn eigen manier ervaart en verschillende belangen heeft, is het belangrijk om voorspellingsfouten te creëren in de breinen van de betrokkenen, wat bij hen moet leiden tot een gevoel van onzekerheid. Dit betekent dat je een gevoel van onveiligheid moet opwekken (zoals bij je baas), wat hopelijk zorgt voor lichte paniek. Maak het persoonlijk, maar zorg vooral voor een consistent verhaal dat het huidige narratief ondermijnt.

Narratieven

Narratieven maken complexe informatie begrijpelijk. In de journalistiek, geschiedenis en wetenschap gebruiken we narratieven om feiten en gebeurtenissen duidelijk en boeiend te presenteren. Conversaties tussen mensen zijn verhalen die ze samen maken. Ze zijn een krachtig middel om anderen met kennis, tradities, emoties, normen en waarden van de ene generatie naar de andere te besmetten. Verhalen helpen je ook om ingrijpende gebeurtenissen te verwerken. Door je eigen verhaal te vertellen, orden je je ervaringen en geef je ze een plek.

Een narratief is in essentie een verhaal of een gestructureerde vertelling die een reeks gebeurtenissen of ervaringen beschrijft, vaak met een begin, midden en einde. Het woord komt van het Latijnse narratio, wat ‘vertelling’ betekent, en het verwijst naar de manier waarop een verhaal wordt verteld, inclusief de structuur, het perspectief en de stijl van de vertelling. Narratieven zijn niet alleen verhalen in de letterkundige zin, maar ook betekenisvolle verhalen die normen, waarden en overtuigingen van een groep of samenleving weerspiegelen. Ze kunnen dienen als een frame of denkwijze die een bepaald inzicht of standpunt promoot, bewust of onbewust geframed door woordkeuze en interpretatie[1]. In bredere zin zijn narratieven fundamenteel voor hoe mensen de wereld begrijpen en betekenis geven aan hun ervaringen. Kortom, een narratief is meer dan alleen een verhaal; het is een manier van betekenis geven en communiceren die diep verweven is met hoe we denken, ervaren en onszelf en de wereld om ons heen begrijpen[2].

Als er wordt gezegd dat iets “niet past bij het narratief” dan betekent dat meestal dat dit ‘iets’ een andere betekenis heeft, wat op dat moment in die context niet opportuun is. Er is dus een verband tussen (voorspellings-)schema en narratief. Co-constructie van verhalen – het proces waaruit het narratief ontstaat – is een sociaal proces waarbij mensen samen, via interactie, verhalen vormen en betekenis (woorden en verbeelding) geven aan hun ervaringen, waarbij mensen mogelijk hun eigen interne model aanpassen bij verschillen met hun verwachting.

Het narratief vanuit het perspectief van het voorspellende lichaam

Vanuit dit perspectief kan een narratief worden opgevat als een hiërarchisch gestructureerd intern anticipatief model waarmee het brein gebeurtenissen, handelingen en intenties in de tijd voorspelt en begrijpt. Narratieven bestaan uit verschillende lagen van abstractie en segmenten – van concrete zintuiglijke details tot abstracte thema’s of motieven. Narratieven bieden een raamwerk waarin opeen-volgende gebeurtenissen logisch samenhangen en waarin verwachtingen over toekomstige gebeurtenissen worden opgebouwd op basis van eerdere ervaringen en context.

Wanneer we een verhaal horen of lezen, voorspelt ons brein actief wat er waarschijnlijk gaat gebeuren op basis van eerdere verhalen, culturele kennis en persoonlijke ervaringen. Deze voor-spellingen betreffen niet alleen de plot, maar ook de emoties, motieven van personages en mogelijke afloop. Als het verhaal verloopt zoals verwacht, bevestigt dit ons interne model. Op elk niveau maakt het brein voorspellingen: van het voorspellen van de volgende letter of woord in een zin tot het anticiperen op de uitkomst van een verhaal of het gedrag van personages (Caucheteux, Gramfort, & King, 2023). Ook onverwachte wendingen leiden tot voorspellingsfouten – signalen dat onze verwachting niet klopte en dat ons model moet worden bijgesteld[3]. Dit proces ondersteunt empathie en perspectiefwisseling: verhalen kunnen ons letterlijk “anders laten kijken” door onze voorspellingen bij te stellen.

Predictive processing verklaart waarom we soms details in verhalen over het hoofd zien of juist extra opmerken. Ons brein filtert informatie: wat niet past binnen het verwachte narratief krijgt minder aandacht, terwijl onverwachte elementen extra opvallen. Dit verklaart ook waarom plotwendingen, ambiguïteit of verrassende inzichten in verhalen zo’n sterke indruk kunnen maken – zij genereren een grote voorspellingsfout, waardoor het brein het interne model actief bijstelt (Tratsaert, 2017).

Figuur 1: Master narratieven en co-creatie van verhalen

Een master narrative  is een overkoepelend, dominant verhaal dat binnen een samenleving of cultuur breed gedeeld wordt en richting geeft aan hoe mensen de wereld, hun geschiedenis en identiteit begrijpen (Hunt, 2023). Het is een soort “groot verhaal” dat kleinere verhalen en ervaringen ordent en verklaart. Een voorbeeld waar we nu elke dag mee geconfronteerd worden zijn de acties van Mr. Trump die eropuit lijkt te zijn niet alleen wereldgeschiedenis te schrijven, maar ook de geschiedenis van de VS te herschrijven. Hij wil zijn normen, waarden opleggen en machtsstructuur inrichten om andersdenkenden en tegenstanders buiten te sluiten. Vermoedelijk ziet hij zichzelf als nationale held of historisch figuur als de “Founding Fathers” waarover nog honderden jaren over verteld wordt. Hij heeft inderdaad naam gemaakt.

In bovenstaand figuur stuurt hij top-down, wat neer komt op het opdringen van zijn narratief. De creatie van grotere verhalen is conceptueel een bottom-up productie van kleinere en persoonlijke verhalen. Mr. Trump heeft een aanhang die groot genoeg is om grotere verhalen te creëren die resoneren met dezelfde thema’s en kaders. Ook al is het waarheidsgehalte aan de lage kant, voor zover het niet ontbreekt.

Onderzoek laat zien dat mensen niet alleen op woord- of zinsniveau voorspellen, maar ook op het niveau van langere, contextuele structuren—precies wat narratieven bieden (Caucheteux, et al., 2023, pp. 431, 432). Het brein gebruikt dus narratieven als een soort “voorspellend script” waarmee het toekomstige gebeurtenissen, intenties van anderen en eigen handelen kan anticiperen. Narratieven helpen om losse gebeurtenissen te integreren tot een samenhangend geheel, waardoor voorspellingsfouten op lager niveau (details) kunnen worden genegeerd zolang het hogere narratieve model plausibel blijft. De narratief is een vorm van anticipatieve schema. “De hersenen voorspellen een hiërarchie van representaties die meerdere tijdschalen beslaan” (Caucheteux, et al., 2023, p. 430).

Een veelgebruikt onderzoeksmethode is de ERP-meting (N400 en MMN). Er is een verband tussen narratieven en de N400-piek, hoewel dit niet direct in alle zoekresultaten wordt benoemd. De N400 is een EEG-component die optreedt rond 400 ms na een stimulus en reflecteert de moeite van semantische integratie of voorspelbaarheid van een woord binnen een context (Terporten, 2020). Narratieven (verhalen met een causale structuur) creëren specifieke verwachtingen bij de lezer, wat de N400-amplitude kan beïnvloeden:

Verwachtingen in narratieven

Narratieven bieden een coherente context die helpt bij het voorspellen van volgende gebeurtenissen of woorden. In een sterk voorspellende narratieve context (bijv. een logische verhaallijn) zal een onverwacht woord een grotere N400 opwekken dan in een zwakkere context (Hagoort, Brown, & Groothusen, 1993; Terporten, 2020). Dit sluit aan bij bevindingen dat de N400-amplitude afneemt bij voorspelbare woorden in zinnen zoals “Om een PhD te halen, moet je eerst je thesis schrijven” versus onlogische varianten.

Mismatch Negativity (MMN)

Gedetecteerd tussen 100–250 ms, signaleert het brein MMN-afwijkingen in auditieve/visuele patronen (bijv. onverwachte narratieve elementen). Hoewel niet expliciet genoemd in narratieve contexten, is MMN relevant voor het detecteren van afwijkende plotwendingen of inconsistente verhaalelementen (McWeeny & Norton, 2020)

Samengevat beïnvloedt de causale en voorspellende structuur van narratieven de N400 en MMN door verwachtingen te creëren die semantische integratie vergemakkelijken of bemoeilijken, afhankelijk van contextuele consistentie (Terporten, 2020).

Sociaal emotionele besmetting door verhalen

Zoals gesteld is een master narrative een overkoepelend, dominant verhaal of raamwerk dat binnen een samenleving of cultuur breed gedeeld wordt en richting geeft aan hoe mensen de wereld, hun geschiedenis en identiteit begrijpen. Het is een soort “groot verhaal” dat kleinere verhalen en ervaringen ordent en verklaart. Een master narratief ontstaat uit samenspel van onderliggende narratieven, welke ook weer zijn ontstaan uit narratieven op een nog ‘lager’ liggend niveau. Tegelijkertijd zijn de bovenliggende verhalen vormend voor de ‘laag’ eronder (figuur 2).

Figuur 2: Sociale besmetting door verhalen

State, story, strategy zijn de drie belangrijkste bestanddelen van de constructie van een verhaal (McKee, 1997). In dit perspectief is state de gemoedstoestand waarin iemand zich bevindt. Deze toestand is voornamelijk het gevolg van de resultaten van de uitvoering van diens strategie. Als iemand zich niet in de juiste toestand bevindt zal hij of strategie aanpassen of zijn narratief moeten aanpassen. Persoonlijk narratief (story) is wat je jezelf wijs maakt. State, story en strategy zijn onderling aan elkaar verbonden, tegelijkertijd worden deze aangestuurd door anticipatieve schema’s. Andersom, zijn zij vormend voor de schema’s.

1. In bovenstaand schema (2.1) creëren persoon A en persoon B een narratief. Dit narratief beïnvloedt de verhalen van A en B. Persoon A is in rood weergegeven omdat in dit voorbeeld persoon A de andere personen wil besmetten met zijn gemoedstoestand.
2. Persoon A is deelnemer van groep 1 en praat met persoon B die deelnemer is van groep 4. A en B kunnen samen een narratief ontwikkelen (2.2). Ondertussen heeft iemand uit groep 1 contact met iemand uit groep 2 waar ook een narratief kan ontstaan. Verspreiding van verhalen c.q. het besmetten van mensen kan leiden tot een narratief nu van drie groepen (1, 2 en 4).
3. Dit figuur (2.3) presenteert hoe sociaal emotionele besmetting plaatsvindt door de tijd heen (in casu, woedde vanwege reorganisatie en ontslagen). Tegenverhaal is hierin niet opgenomen.

Een narratief is effectief vanuit het perspectief van predictive processing als het goed aansluit bij de manier waarop de hersenen voorspellingen doen en deze aanpassen op basis van nieuwe informatie. Voor de herhaling: Predictive processing beschouwt de hersenen als een hiërarchisch systeem dat continu probabilistische voorspellingen genereert over wat er zal gebeuren, en deze voorspellingen bijstelt aan de hand van onverwachte gebeurtenissen en contextuele signalen.

Kenmerken van een goed narratief volgens predictive processing

• Balans tussen voorspelbaarheid en verrassing. Een goed narratief biedt een zodanige structuur dat het de lezer in staat stelt om op verschillende niveaus voorspellingen te maken — over zinnen, personages, plotontwikkelingen en genreconventies — en tegelijkertijd onverwachte wendingen introduceert die voorspellingsfouten veroorzaken. Deze verrassingen stimuleren de inferentiële capaciteiten van de lezer en houden de aandacht vast (Kukkonen, 2024).
• Hiërarchische voorspellingsniveaus. Het narratief ondersteunt voorspellingen op meerdere abstractieniveaus, van concrete taal tot de mentale toestanden van personages en de algemene verhaallijn. Dit maakt het mogelijk dat lezers hun verwachtingen voortdurend bijstellen, wat engagement en begrip bevordert (Kukkonen, 2024).
• Duidelijke perspectiefvoering. Door expliciet te maken vanuit welk perspectief het verhaal wordt verteld, helpt het narratief de precisie van voorspellingen te verhogen, waardoor de lezer beter kan anticiperen en zich kan inleven. Bijvoorbeeld een verhaal in de eerste persoon kan leiden tot sterkere identificatie in het verhaal (Kukkonen, 2024).
• Genre- en contextsignalen. Narratieven gebruiken genreconventies als signalen die helpen bij het vormen van globale verwachtingen (precision expectations). Dit maakt het makkelijker voor de lezer om het verhaal te kaderen en voorspellingen te structureren (Kukkonen, 2024).
• Emotionele betrokkenheid. Narratieven die emoties oproepen versterken de betrokkenheid doordat ze het beloningssysteem van de hersenen activeren wanneer voorspellingen worden bevestigd of op een positieve manier worden verrast. Dit verhoogt de motivatie om door te lezen en het verhaal te verwerken.

Samenvattend

Een goed verhaal is fout! Dat wil zeggen: Een goed verhaal bevat opzettelijk voorspellingsfouten op de juiste momenten, waardoor het blijft hangen. Verhalen zijn krachtige middelen om complexe informatie begrijpelijk te maken en om kennis en waarden over te dragen. Vanuit het perspectief van social anticipatief processing helpt een narratief ons om gebeurtenissen en intenties te voorspellen. Dit verklaart waarom we soms details in verhalen missen of juist extra opmerken, en hoe narratieven losse gebeurtenissen samenvoegen tot een samenhangend geheel. Onderzoek laat zien dat verhalen verwachtingen creëren die invloed hebben op de N400-piek in EEG-metingen, wat de relatie tussen verhalen en semantische integratie aantoont. Een effectief verhaal daagt de lezer of luisteraar uit om voortdurend voorspellingen te maken en bij te stellen, bevat verrassingen die voorspellingsfouten veroorzaken, en biedt duidelijke perspectieven en contextuele signalen. Dit zorgt voor een goede balans tussen voorspelbaarheid en verrassing, wat leidt tot sterke cognitieve en emotionele betrokkenheid. Hierdoor is het verhaal zowel begrijpelijk als ‘compelling’.

Mensen geloven soms bewust verhalen waarvan ze weten dat ze niet waar zijn, omdat het psychologisch comfortabel is, sociale voordelen oplevert, of omdat ze zich laten beïnvloeden door presentatie, herhaling en autoriteit. Zelfs als het tegendeel bewezen is, kunnen deze mechanismen sterker zijn dan rationeel denken. Blijkbaar had je een goed verhaal …

Referentielijst

Caucheteux, C., Gramfort, A., & King, J.R. (2023). Evidence of a predictive coding hierarchy in the human brain listening to speech. Nature Human Behaviour, 7(3), 430-441. doi: http://doi.org/10.1038/s41562-022-01516-2

Hagoort, P., Brown, C., & Groothusen, J. (1993). The syntactic positive shift (sps) as an erp measure of syntactic processing. Language and Cognitive Processes, 8(4), 439-483. doi: http://doi.org/10.1080/01690969308407585

Hunt, N. (2023). Applied Narrative Psychology. Cambridge: Cambridge University Press.

Kukkonen, K. (2024). Designs on consciousness: literature and predictive processing. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 379(1895), 20220423. doi: http://doi.org/10.1098/rstb.2022.0423

McKee, R. (1997). Story; Substance, Structure, Style an de the Principles of Screenwritinig. New York: HarperCollins Publishers.

McWeeny, S. Auid-Orcid, & Norton, Es Auid-Orcid. (2020). Understanding event-related potentials (ERPs) in clinical and basic language and communication disorders research: a tutorial. International Journal of language & communication disorders(1460-6984 (Electronic)). doi: http://doi.org/10.1111/1460-6984.12535

Stubbs, G., & Friston, K.J. (2024). The police hunch: the Bayesian brain, active inference, and the free energy principle in action. [Hypothesis and Theory]. Frontiers in Psychology, 15. doi: http://doi.org/10.3389/fpsyg.2024.1368265

Terporten, R. (2020). The power of context: How linguistic contextual information shapes brain dynamics during sentence processing. PhD, Radboud University Nijmegen,, Nijmegen. Retrieved from https://hdl.handle.net/21.11116/0000-0006-F45E-E

Tratsaert, M. (2017). Decorum als predictive coding: een onderzoek. Master, Universiteit van Gent, Gent.

 

[1] https://www.doordelensvanarnout.com/kennisbank/wat-is-een-narratief

[2] https://www.videobrouwerij.nl/kennis/wat-is-een-narratief/

[3] https://blog.donders.ru.nl/?p=11354