Introductie
In een wereld vol onzekerheid, waar de meest robuuste plannen en heilige huisjes als een kaartenhuis in elkaar storten, kijken we naar een groep die het allemaal onder controle lijkt te hebben: schapen!
Ja, die schattige, wollige wezens in de wei zijn niet alleen bezig met grazen en blaten; ze zijn zelfs druk bezig met het voorspellen van de toekomst. Terwijl wij ons afvragen of we morgen nog wel naar kantoor kunnen, zijn zij al bezig met strategische sprongetjes en sociale synchronisatie. In deze tekst beschrijf ik hoe schapen hun eigen versie van onzekerheidsmanagement toepassen, compleet met sociale resonantie, emotionele besmetting en groepsintuïtie. Ik nodig je uit te kijken naar hoe deze schapen door de chaos van de wereld om hen heen navigeren—en misschien leren we nog iets van hun manieren om met de onvoorspelbaarheid van het leven om te gaan!
Dit onderzoek ik aan de hand van het onderstaande diagram (figuur 1). Schapen bewegen met elkaar door afstemming op slechts vier aspecten: sociale synchronisatie, sociale resonantie, sociaal-emotionele besmetting en hun voorspellende lichaam. Deze aspecten zijn niet van dezelfde orde: synchronisatie gaat aan resonantie vooraf; zonder synchronisatie is er geen resonantie. Sociaal-emotionele besmetting heeft betrekking op zowel sociale synchronisatie als sociale resonantie.
Figuur 1: Onzekerheidsreductie in de schapenwei
Het voorspellende lijf van het schaap
Een relatief nieuwe manier van denken over het schapenbrein is dat deze altijd druk bezig is met het maken van voorspellingen. Terwijl ze in de wei staan, zijn ze aan het analyseren: “Wat gaat er nu weer gebeuren? Gaat die boer weer met dat gekke hoedje aan komen, of komt er een verrassende wending met een nieuwe voederbak?”
In plaats van passief te wachten op wat er komt, zijn schapen als een dynamisch team dat continu zijn strategieën bijstelt. Als een van hen een sprongetje maakt en de anderen niet helemaal reageren zoals verwacht, denken ze: “Tijd om de koers te wijzigen!” Dus, terwijl ze hun weg banen door de complexe wereld van de wei, zijn ze altijd bezig om de omgeving te begrijpen en hun verwachtingen bij te stellen. Dat rondspringen kost trouwens wel energie.
Stel je voor die energieomzetting voor schapen een feestje is, maar er altijd wat energie “verloren” gaat in de vorm van warmte, zoals die ene toevallig zwarte schaap die altijd te veel rondspringt en de hele wei opwarmt! Het deel van de energie dat echt nuttig is, heet vrije energie. En de verhouding tussen die vrije energie en de totale beschikbare energie? Dat is het “nuttig effect” of “rendement” van de schapenfeestjes. Volgens de tweede wet van de thermodynamica betekent dat verlies een toename van entropie, wat gewoon een chique manier is om te zeggen dat het een rommelige boel wordt in de wei. Professor Karl Friston kwam in 2010 met zijn briljante theorie van vrije energie, het free energy-principle, die het schapenbrein als een natuurlijk systeem beschrijft. Hersenen zijn constant bezig met het maken van voorspellingen over de wereld om hen heen, en ze gebruiken slimme trucjes om die voorspellingen te verfijnen. Het doel? Onzekerheid reduceren door het verminderen van voorspellingsfouten (verrassingen) en energie besparen, zodat het schaap niet onnodig in de stressmodus schiet als er iets onverwachts gebeurt, zoals een plotselinge hond! Kortom, een schaap probeert continu te anticiperen op wat er gaat komen, zodat het zo min mogelijk onverwachte gebeurtenissen of “vrije energie” tegenkomt. Zoals gezegd, het brein werkt hard om voorspellingsfouten te minimaliseren, zodat het lekker kan grazen zonder zich zorgen te maken!
Het diagram (figuur 1) laat zien dat deze wijze van onzekerheidsreductie in alle vormen, op alle niveaus en in verschillende mate van sociale interacties plaatsvindt, zodat het schaap gelukkig kan dartelen in de wei.
Het verbindende schaap
Op YouTube zijn nogal wat video’s te vinden over hoe kuddes schapen netjes lopen in mooie patronen. Zij volgen en leiden elkaar, met andere woorden; zij synchroniseren. Synchronisatie van schapengedrag betekent dat ze hun bewegingen, gebaren en tempo op elkaar afstemmen, wat een gevoel van verbinding creëert in de wei. Daarom huppelen ze zo blij. Wanneer ze samen grazen en bewegen, versterkt dat hun band en maakt het samenwerken veel effectiever. Het is een dynamisch proces dat afhangt van hun aandacht en bereidheid om samen te werken. Deze synchronisatie zie je terug in hun non-verbaal gedrag, zoals wanneer ze allemaal tegelijk hun koppen omhoogsteken of hun harten in hetzelfde ritme laten kloppen als ze schrikken van een voorbijlopende hond.
Sociale resonantie gaat nog een stap verder dan synchronisatie. Het is de emotionele en cognitieve verbinding die ze met elkaar voelen. Wanneer ze samen zijn, voelen ze hun verbonden met elkaars ervaringen, waarden en overtuigingen, wat leidt tot gezamenlijke momenten van vreugde en versterkte banden. Resonantie kan variëren van een lichte knuffel tot een sterke schouderklop, afhankelijk van hoe goed ze met elkaar omgaan. Dit gebeurt niet alleen tussen enkele schapen, maar ook in grotere groepen tot hele kuddes, waar sociale resonantie hun motiveert en helpt om samen te blijven.
Sociale resonantie ontstaat uit de wederzijdse invloed die ze op elkaar hebben. Het is niet eenvoudig terug te voeren naar wat één schaap doet, wat het een belangrijk concept maakt voor het begrijpen van hoe ze hun organiseren en hoe schapenbewegingen ontstaan zonder dat ze de leider zien. Resonantie kan zowel in positieve als negatieve situaties plaatsvinden, zoals wanneer ze samen een nieuwe wei ontdekken of als ze protesteren tegen een hond die hun lastigvalt.
De dynamiek van resonantie en dissonantie is ook belangrijk. Dissonantie kan ontstaan wanneer ze in conflict komen met de waarden van de kudde, wat hen kan laten heroverwegen wat hun rol is in de kudde. De interactie tussen resonantie en dissonantie beïnvloedt de cohesie binnen hun groep en bepaalt welke schaap erbij hoort en welke niet. Uiteindelijk gaat sociale resonantie verder dan alleen neuro-cognitieve verbinding; het omvat ook fysieke en emotionele elementen die invloed hebben op hun groepsstructuren en dynamieken. De continuïteit van resonantie hangt af van hun interacties en vereist voortdurende inspanning om het te behouden, vooral als er nieuwe schapen bij de kudde komen of als ze in nieuwe situaties terechtkomen.
Het communicerende schaap
Wanneer schapen samen in de wei zijn, reageren ze op elkaar, en elke actie bouwt voort op wat ze eerder hebben waargenomen. Dit leidt tot een gezamenlijke betekeniscreatie, waarbij ze zowel verbaal als non-verbaal communiceren en elkaars gedrag constant beoordelen (sense-and-respond). Dat is wat het betekent om in de kudde te mogen blijven. Dit is niet nieuw. Al vóór de ontdekking van spiegel-neuronen begreep G.H. Mead dat als schapen gebaren maken, die gebaren vergelijkbare reacties oproepen bij hun kuddegenoten. Mead had echter meer met honden. Onderzoek ondersteunt zijn idee.
Hun brein doet continu voorspellingen op basis van eerdere ervaringen. Hierdoor kunnen ze hun gedrag afstemmen op anderen en resonantie creëren in hun sociale interacties. In hun interacties moeten ze voortdurend hun verwachtingen afstemmen op wat ze waarnemen, zelfs kleine verschillen in perceptie moeten worden opgelost. Co-creatie van betekenis is hierbij cruciaal; het helpt hun om nieuwe inzichten te krijgen en hun mentale modellen van de wereld wederzijds aan te passen. Ze proberen onzekerheid te minimaliseren door hun voorspellingen te corrigeren en hun gedrag aan te passen aan de reacties van andere schapen. Een voorbeeld van betekenisconstructie is wanneer een schaap een gevoel van urgentie oproept door te blaten, in de hoop dat anderen hierop reageren. Resonantie speelt hierin een belangrijke rol; ze resoneren eerder met andere schapen als hun waarden overeenkomen. Deze waarden zijn het resultaat van sociale interacties en eerdere ervaringen met andere schapen in de kudde.
Sociaal gedrag komt voort uit lokale interacties en anticipatieve processen (anticipate-and-adjust), wat de variabiliteit van hun ervaringen benadrukt. Dit dynamische proces leidt tot nieuwe betekenissen die voortkomen uit samenwerkende voorspellingen. De interacties die ze hebben, beïnvloeden hun toekomstige betekenissen en acties, wat resulteert in een complexe stroom van betekenisconstructies.
Het is niet alleen hun brein dat voorspellingen doet; hun hele lijf doet mee. Vermoeidheid of andere lichamelijke reacties kunnen hun waarschuwen voor toekomstige problemen. Soms ervaren ze een ‘onderbuikgevoel’ of andere signalen die hun wijzen op wat er kan komen (interoceptie), gebaseerd op hun emoties en eerdere ervaringen. Behalve bij een treffen met wolven.
Het intuïtieve schaap
In de schapenwereld draait alles om de synchronisatie tussen hen tijdens interacties. Groepsintuïtie betekent dat ze, vanuit hun verschillende perspectieven, hun ideeën over de werkelijkheid continu synchroniseren door samen te werken en betekenis te creëren. Wanneer ze goed op elkaar zijn ingespeeld, zoals in een goed functionerende kudde, kunnen ze beter anticiperen op wat er gaat gebeuren. Maar als ze niet goed samen zijn, zoals een groep mensen dat niet op elkaar is ingespeeld, leidt dat tot lage groepsintuïtie en onsuccesvolle reacties. Collectieve intuïtie is een oordeel dat de schapen samen vormen op basis van hun gezamenlijke ervaringen. Het helpt hen om problemen op te lossen die ze niet individueel kunnen aanpakken. Groepsintuïtie overstijgt hun individuele intuïties en sociale resonantie helpt hen om samen betekenis te creëren, wat weer leidt tot betere voorspellingen.
Interoceptie is het vermogen van het lichaam om signalen van binnenuit waar te nemen, zoals sensaties die afkomstig zijn van organen, spieren of andere interne systemen. Het gaat dus om het “voelen” van wat er binnen in het lichaam gebeurt, zoals bijvoorbeeld honger, dorst, hartslag, ademhaling, vermoeidheid. Dit speelt een belangrijke rol in hoe ze hun lichamelijk én emotioneel voelen, en hoe ze bijvoorbeeld stress of emoties kunnen ervaren en reguleren. Mindfulness kan hen helpen om beter te luisteren naar die interoceptieve signalen, wat hun in staat stelt om nauwkeuriger te reageren. Soms hebben schapen heel starre overtuigingen die moeilijk te veranderen zijn, wat kan leiden tot stereotypering en bias. Schapen vinden mindfulness al snel ‘zweverig’ of ‘schapenwollensokken-blabla’. Dit kan hun brein weerhouden van aanpassing, vooral als ze vasthouden aan oude gewoonten: het gras blijft niet groen. Hun diepgewortelde anticipatieve schema’s – die samen hun wereldmodel vormen (zie figuur 1) – kunnen zelfs invloed hebben op hun keuzes, zoals politieke voorkeuren. Onderzoek laat zien dat er een verband is tussen hoe ze omgaan met nieuwe informatie en hun ideologieën. Conservatieve schapen gaan anders met vernieuwing om dan liberale schapen. Dit heeft invloed op hoe ze reageren op verrassingen en onvoorziene gebeurtenissen. In het algemeen laat het zien dat intuïtie en anticipatieve schema’s cruciaal zijn voor hun sociale interacties en besluitvorming. De dynamiek van groepsintuïtie en de impact van eerdere ervaringen zijn essentieel voor het begrijpen van hoe ze samen oplossingen verzinnen op de onzekerheden in hun wei.
Sociaal emotionele besmetting onder schapen
Schapen ervaren sociaal-emotionele besmetting als een proces waarbij ze elkaars emoties snel overnemen, vaak zonder dat ze het doorhebben. Schapen zijn gevoelig. Wanneer een van hen begint te blaten, verspreidt dat zich razendsnel door de groep, zelfs als ze niet precies begrijpen waarom. Bijvoorbeeld, als er iets gebeurt, beginnen ze allemaal te blaten, of als er angst is, kan die zich snel verspreiden naar de anderen. Dit gebeurt vaak zonder dat ze er actief over nadenken; ze reageren gewoon op wat er om hen heen gebeurt. In een stressvolle situatie kan de angst van één schaap zich snel verspreiden naar de rest van de groep. Ze merken dat emotionele besmetting heel gewoon is in hun wei, en het laat zien dat het net zo belangrijk is als sociale resonantie, waardoor ze bewuster met elkaar omgaan. Beide processen zijn met elkaar verbonden en beïnvloeden hoe ze zich voelen in de kudde.
Als schapen zien ze ook voorbeelden van sociale resonantie die samengaat met sociaal-emotionele besmetting op wat lijkt politieke- of machtsbesmetting. Dit is wanneer politieke overtuigingen, ideeën of gedragingen zich verspreiden naar andere delen van hun wei, zoals de media of maatschappelijke instellingen. Het betekent dat politieke voorkeuren invloed uitoefenen op beslissingen die normaal gesproken niets met de wei te maken hebben. Ook merken schapen dat deze machtsuitoefening vaak gericht is op het verkrijgen van nog meer macht. Bijvoorbeeld, wanneer een Ram invloed uitoefent op een onafhankelijke groep schapen of wanneer politieke overwegingen de verdeling van middelen beïnvloeden, zonder dat daar een goede reden voor is. Dit leidt ertoe dat sommige schapen het gedrag en de ideeën van de leider imiteren, in de hoop ook een deel van de voordelen te krijgen. Voordat je het weet is de hele groep besmet. De grens tussen politieke besmetting en andere vormen van besmetting is soms erg vaag, maar het laat zien hoe sterk hun reacties op elkaar kunnen zijn in de kudde.
Gelukkig hebben schapen geen benul van hoe mensen omgaan met besmette kuddes …
