Kledons, social weak signals in de Klassieke Oudheid
In mijn project Signum Infirma doe ik onderzoek naar het begrip: “het zwakke signaal”. In het hedendaagse managementdenken zijn zwakke signalen vage, dubbelzinnige, schijnbaar ongerelateerde stukjes informatie die gezien worden als voorbodes van een toekomstige significante verandering of gebeurtenis waarvan verschijningsvorm, moment en gevolgen nog onbekend zijn.
Inleiding
Een zwak signaal kan van alles zijn: een teken aan de wand, lont, trilling, kiem, indicator, vroegtijdige waarschuwing of voorbode van een potentieel probleem, risico, uitdaging of kans die in de toekomst aanzienlijk kan worden. Het zwakke signaal als bedrijfsconcept wordt toegeschreven aan Igor Anshoff (1975), maar het zoeken naar verschijnselen als zwakke signalen of vroegtijdige waarschuwingen is zeker niet nieuw.
Voorspellingstechnieken van weleer
Sinds mensenheugenis zoekt men manieren om zich niet te laten verrassen door snel veranderende omstandigheden en wil men enigszins voorbereid zijn op onvoorziene gebeurtenissen. Vele vormen van voorspellingstechnieken en waarzeggerij hebben door de eeuwen heen de revue gepasseerd en sommige worden nog steeds gebruikt om een glimp van de toekomst op te vangen. Bijvoorbeeld het staren naar een transparant, doorschijnend of reflecterend object in de hoop tot een voorspellend visioen te komen. Denk aan staren naar een glazen bol, kristal, vuur, spiegel, rook, water en wijn. Of wat dacht je van koffiedik kijken, het kijken naar eierdooier, gestrooide rijst, gestrooide botten, wijnafzetting en ingewanden. Sommige van deze ‘voorspellingstechnieken’ suggereren een meer wetenschappelijk kader als astrologie, grafologie, numerologie en handpalmlezen. Ook aan uiterlijk en gedrag van dieren werd betekenis gegeven, waaronder katten, spinnen, mieren, kevers, paarden, slangen, vogels en… mensen. En eigenlijk vinden wij het nog steeds heel normaal lichaamstaal te interpreteren en desnoods de interpretatie verder te trekken tot een vorm van voorspelling of zelfs waarschuwing.
Kledon, taal van de goden
Een bijzondere vorm van voorspellen is het interpreteren van willekeurige gebeurtenissen, in combinatie met achteloze uitspraken en namen. Stel, de klok slaat vijf uur middags, bij de buren valt een schilderij van de muur en toevallig moet je niezen. Is dat wel toeval? Vooral wanneer de hond aan de overkant op dat moment blaft, wat voelt hij dan dat wij niet weten? En, wat kan er de volgende keer gebeuren als je weer moet niezen?
Dit proces is op zich heel simpel:
- er vindt een toevallige onvoorziene gebeurtenis plaats;
- je laat daar je gedachte over;
- vanuit je geschiedenis volgt er een bepaald gevoel op én een toevallige passant plaatst een opmerking die niet eens voor jou bedoeld was. Teveel om een toeval te zijn?
- je reactie bepaalt: als je de gebeurtenis als tekenend accepteert of als onheilspellend ervaart, dan heb je waarschijnlijk een “Kledon” te pakken.
Kledons zijn woorden of geluiden die uit de stilte komen of juist uit de luidruchtige ruis die door en voor een waarnemer per toeval worden opgevangen. In het oude Griekenland werden kledons zeer gewaardeerd als voorteken. Zij geloofden dat de goden, die van vermommingen houden, op deze manier konden communiceren. Niet rechtstreeks, maar steeds via toevallige samenloop van omstandigheden en onvoorziene gebeurtenissen. Er vinden dagelijks onvoorziene gebeurtenissen plaats, maar sommige gebeurtenissen – vooral in angstige situaties – konden dus volgens de oude Grieken en Romeinen goddelijke tekenen zijn. Dit staat bekend als Kledomantie. Onderstaande paragrafen is een vrije bewerking van het werk van Donald Lateiner (Signifying Names and Other Ominous Accidental Utterances in Classical Historiography, 2005).
Om een kledon te kunnen observeren moest men zelf overtuigt zijn van de welwillendheid van de goden: divinity (goddelijkheid) en divination (waarzeggerij) lagen in elkaar verlengde. In kledomantie is Kledon een verborgen taal die de goden graag gebruikten om zelf niet te veel op te vallen, niet te verwarren met Klingon uit Star Trek dat precies het tegenovergestelde is. Verborgen boodschappen zijn te vinden in verbale en non-verbale uitingen als niezen, blikken of spasme in bepaalde situaties, onbewuste uitspraken en bewuste woordspelingen- en spelletjes die oorspronkelijk in een andere context gedaan worden evenals cynisme en sarcasme. Ook namen konden verwijzen naar een meer diepere, heimelijke en eventueel onheilspellende betekenis, al is de naam “Brutus” voor een Chihuahua nogal humoristisch. De Odyssee meldt zulke overgevoelige menselijke omzettingen van een gebeurtenis tot voorteken in de legende. In een Romeins voorbeeld vond Aemilius Paullus een onheilspellende betekenis in de plotselinge dood van Aemilia’s puppy, genaamd Persea. Het toevallige voorteken – kledon – voorspelde dat hij succes zou behalen tegen King Perseus. Bestaat er zoiets als toeval? Niet helemaal, de oude Grieken en Romeinen geloofden dat het (ongesproken) woord, heilig in het voorspellen van de toekomst, een gewenst resultaat kon oproepen; dat men een gebeurtenis kon converteren in een (on)gunstig voorteken en zo zelfs de daad kon veroorzaken.
Let op wat je zegt!
Zorgvuldige spraak en snelle reactie op een achteloos woord, vooral op kritieke momenten, waren essentieel. Achteloze uitspraken konden (en kunnen) desastreuze gevolgen hebben. Bijvoorbeeld wanneer er een stilte valt te midden van een sociale gebeurtenis, zoals een etentje. De eerste woorden om die sociale stilte te doorbreken werden geïnspecteerd als een mogelijke hermeion, dat wil zeggen een daad van Hermes, de boodschappergod die het spel van synchroniciteit personifieert. Ook het gebruik van bepaalde woorden tijdens het eten was niet toegestaan omdat dat ongeluk zou brengen. Dat doet me denken aan het “tappen” van telefoongesprekken en e-mail, dat gebeurt ook aan de hand van signaalwoorden. Van veel achteloze uitspraken en versprekingen kan men zich (naderhand) af vragen of deze wel zo onschuldig waren. Is er misschien iets anders aan de hand? Waar je van de dagelijkse conversatie kan zeggen dat deze plaatsvinden aan de oppervlakte, wat dat dan ook mag zijn, vindt kledomantie plaats in de diepte en is eerder een kwestie van ‘goddelijke’ intuïtie.
Slot
Kortom, Griekse en Romeinse gesprekspartners interpreteerden schijnbaar toevallige menselijke uitingen en bewegingen (woorden, niezen, spiertrekkingen, enz.) of gebeurtenissen als zinvol (Lateiner, 2005). Elke handeling, persoon, ding, en woord kon een gunstig of ongunstig voorteken zijn. Vanuit haptonomie weten we dat het lichaam reageert op ons gevoelsleven en dat we hieraan uiting geven en bewegingen maken die kunnen wijzen op een of andere vorm van incongruentie; daar hoeven we zelf niet van bewust te zijn, maar dat kan wel (onbewust) opgemerkt worden door anderen. Kledon is een klassieke stille taal die in onze moderne luidruchtige wereld nog steeds beoefend wordt in bepaalde kringen en waarom ook niet? Wellicht zijn de kledons van vroeger de social weak signals van nu!?
